Τα δεδομένα συχνά αντιμετωπίζονται ως «νέο πετρέλαιο» για την οικονομία. Η προσέγγιση MyData.org προτείνει μια διαφορετική αφετηρία: το άτομο, τα δικαιώματά του και τη δυνατότητά του να αυτοκαθορίζει πώς χρησιμοποιούνται τα προσωπικά του δεδομένα. Αντί η συζήτηση να περιστρέφεται μόνο γύρω από την ιδιοκτησία και την εμπορική εκμετάλλευση από πλατφόρμες ή κράτη, το MyData.org μιλά για αυτοδιάθεση, έλεγχο και ουσιαστική συμμετοχή. Το άτομο δεν είναι απλώς «υποκείμενο δεδομένων» που υπογράφει ένα ακόμη «συμφωνώ», αλλά ενεργός φορέας δικαιωμάτων που μπορεί να οργανώνεται συλλογικά, να διαπραγματεύεται όρους και να διεκδικεί οφέλη.
Αυτό το ανθρωποκεντρικό πλαίσιο βρίσκεται στον πυρήνα των προτάσεων της ΕΕΛΛΑΚ για την οικονομία των δεδομένων. Αν δεν ενσωματωθεί στην πράξη, υπάρχει ο κίνδυνος οι ευρωπαϊκές πολιτικές για data spaces και data cooperatives να καταλήξουν σε μια ακόμη τεχνική ατζέντα, όπου τα υποκείμενα των δεδομένων μένουν θεατές και η αξία κατευθύνεται κυρίως σε μεγάλες εταιρείες και κλειστά οικοσυστήματα.
Data spaces με ενσωματωμένο τον ανθρώπινο παράγοντα
Τα ευρωπαϊκά data spaces, ως θεματικά οικοσυστήματα για την υγεία, την κινητικότητα, την ενέργεια, τις δεξιότητες, κλπ, υπόσχονται ασφαλή και διαλειτουργική ανταλλαγή δεδομένων. Η προσέγγιση MyData.org θέτει ένα κρίσιμο ερώτημα: πού ακριβώς βρίσκεται ο άνθρωπος σε αυτή την αρχιτεκτονική. Τα δικαιώματα πρόσβασης, φορητότητας, συγκατάθεσης και κοινοχρησίας δεν αρκεί να υπάρχουν στο νομικό κείμενο, πρέπει να είναι υλοποιήσιμα, κατανοητά και χρησιμοποιήσιμα από τους ίδιους τους πολίτες.
Γι’ αυτό προτείνεται η ύπαρξη “human centric intermediaries”, όπως οι MyData Operators, που λειτουργούν ως ενδιάμεσοι εμπιστοσύνης. Αυτοί οι φορείς εκπροσωπούν πρακτικά το άτομο μέσα στα data spaces, αναλαμβάνοντας τη διαχείριση της συγκατάθεσης, των προφίλ, των πολιτικών πρόσβασης και των προτιμήσεων χρήσης. Έτσι, τα data spaces δεν είναι μόνο υποδομές για μεγάλους παρόχους δεδομένων, αλλά και χώρος όπου τα δικαιώματα που κατοχυρώνουν ο GDPR, ο Data Governance Act και ο Data Act μπορούν να ασκηθούν στην καθημερινότητα.
Data cooperatives ως συνεταιρισμοί δεδομένων
Οι data cooperatives, στη λογική MyData.org, δεν είναι απλώς πλατφόρμες διαμοιρασμού δεδομένων. Είναι συλλογικοί φορείς όπου τα μέλη συνκατέχουν, συνδιαχειρίζονται και συναποφασίζουν για τη χρήση των δεδομένων τους, με βάση κλασικές συνεταιριστικές αρχές όπως ο δημοκρατικός έλεγχος, η συμμετοχή και η μέριμνα για την κοινότητα. Η αξία εδώ δεν είναι μόνο οικονομική, είναι και κοινωνική και γνωσιακή.
Ένας συνεταιρισμός ασθενών σε έναν χώρο δεδομένων υγείας, για παράδειγμα, δεν διαπραγματεύεται μόνο πιθανές αποζημιώσεις ή εκπτώσεις σε υπηρεσίες, αλλά και όρους διαφάνειας, έρευνας, επανάχρησης δεδομένων για το δημόσιο συμφέρον. Οι αγρότες σε έναν χώρο αγροτικών δεδομένων μπορούν να συναποφασίζουν πώς θα χρησιμοποιηθούν τα δεδομένα καλλιεργειών, και από ποιους, ώστε να ενισχύεται η βιωσιμότητα και όχι μόνο η βραχυπρόθεσμη κερδοφορία. Η ΕΕΛΛΑΚ υπογραμμίζει ότι τέτοια σχήματα πρέπει να βασίζονται σε ανοιχτά πρότυπα και λογισμικό, ώστε να αποφεύγονται νέες ψηφιακές εξαρτήσεις και να ενισχύεται η ευρωπαϊκή ψηφιακή κυριαρχία.
Data unions και συλλογική διαπραγμάτευση στην πράξη
Σε αντιδιαστολή με τα cooperatives που δίνουν έμφαση στην εσωτερική διακυβέρνηση και τον επιμερισμό της αξίας, τα data unions εστιάζουν περισσότερο στη συλλογική διαπραγματευτική ισχύ προς τα έξω. Πρόκειται για σχήματα που διαμορφώνουν συλλογικούς όρους αποζημίωσης, προστασίας προσωπικών δεδομένων και χρήσης, λειτουργώντας ως ανάλογο συνδικάτου στην οικονομία των δεδομένων.
Στο πλαίσιο MyData.org, τα data unions συνδέονται με υπάρχουσες δομές όπως εργατικά σωματεία ή ενώσεις καταναλωτών. Για παράδειγμα, εργαζόμενοι στην οικονομία πλατφορμών μπορούν να ενώσουν τα δεδομένα τους για να αποκαλύψουν μοτίβα αλγοριθμικής διαχείρισης, αδικίες σε αμοιβές ή διακρίσεις. Οι καταναλωτές μπορούν να απαιτήσουν συλλογικά καλύτερους όρους ιδιωτικότητας και πιο δίκαιη χρήση καταναλωτικών δεδομένων. Έτσι τα δεδομένα γίνονται εργαλείο εργασιακών, κοινωνικών και ηθικών διεκδικήσεων, όχι απλώς τεχνικό αντικείμενο.
Προς ένα οικοσύστημα ανθρώπινης και δημοκρατικής διακυβέρνησης δεδομένων
Η βασική πρόταση του MyData.org και των παρεμβάσεων της ΕΕΛΛΑΚ είναι ότι μια ανθρώπινη και δημοκρατική οικονομία δεδομένων δεν μπορεί να στηριχθεί ούτε αποκλειστικά στην ατομική συναίνεση, ούτε σε έναν κεντρικό κρατικό ή αγοραίο έλεγχο. Χρειάζεται ένα οικοσύστημα από αλληλοσυμπληρούμενες δομές: data spaces με σαφές νομικό και τεχνικό πλαίσιο, ανθρωποκεντρικούς θεσμούς, συνεταιρισμούς και ενώσεις δεδομένων, αλλά και ισχυρούς δημόσιους θεσμούς και κοινωνία των πολιτών που συμμετέχει ενεργά.
Μια πολιτική δεδομένων που περιορίζεται στη συμμόρφωση και τον έλεγχο χάνει την ευκαιρία να δημιουργήσει αξία για τους ανθρώπους. Αντίθετα, μια αρχιτεκτονική εμπνευσμένη από τις αρχές MyData.org μπορεί να μετατρέψει τα δεδομένα σε υποδομή δημοκρατικού μετασχηματισμού, όπου ο άνθρωπος δεν είναι απλώς αντικείμενο επεξεργασίας, αλλά συμμέτοχος στη λήψη αποφάσεων, στην προστασία και στη δίκαιη κατανομή της αξίας.
—
Βασικές πηγές για αυτό το άρθρο:
- MyData White Paper 2020 mydata.org
- MyData in Motion: Evolving Empowerment for 2025 and Beyond mydata.org
- European Strategy for Data – Staff Working Document on Data Spaces digital-strategy.ec.europa.eu
- Practical Data Governance Solutions Report – Project Liberty projectliberty.io
- MIT Digital Governance: Human-Centric Data Intermediation dspace.mit.edu
