Data spaces: ψηφιακές υποδομές με κανόνες, και ρίσκα
Στην Ευρωπαϊκή Ένωση εξελίσσεται μια βαθιά μεταρρύθμιση για το πώς συλλέγουμε, μοιραζόμαστε και αξιοποιούμε τα δεδομένα. Κεντρικό εργαλείο αυτής της στρατηγικής είναι τα data spaces, οι θεματικοί «χώροι δεδομένων» για την υγεία, την ενέργεια, τις μεταφορές, τις πόλεις, τη δημόσια διοίκηση. Πρόκειται για ψηφιακές υποδομές που ορίζουν κοινά πρότυπα, κανόνες διακυβέρνησης και μηχανισμούς διαλειτουργικότητας, ώστε δημόσιοι και ιδιωτικοί φορείς να ανταλλάσσουν δεδομένα με ασφάλεια και συμβατότητα με το ευρωπαϊκό πλαίσιο προστασίας δεδομένων.
Συχνά τα παρουσιάζουμε σαν κάτι ανάλογο με τις δημόσιες υποδομές μεταφοράς, αλλά για πληροφορία. Η πραγματικότητα είναι πιο σύνθετη: τα data spaces δεν είναι απαραίτητα ανοικτά. Στις περισσότερες περιπτώσεις λειτουργούν ως «walled gardens», περιφραγμένα οικοσυστήματα όπου οι συμμετέχοντες συναποφασίζουν (ή σε κάποιες περιπτώσεις οι ισχυρότεροι επιβάλλουν) το κανονιστικό πλαίσιο ανταλλαγής δεδομένων. Αυτό από τη μία πλευρά επιτρέπει εξειδίκευση ανά κλάδο, από την άλλη όμως δημιουργεί σημαντικές πολυπλοκότητες: πώς καθαρίζονται τα δικαιώματα πρόσβασης και επανάχρησης, πώς μεταφέρονται δεδομένα και υποχρεώσεις από έναν χώρο δεδομένων σε άλλον, ποιος είναι λογοδοτεί όταν κάτι πάει στραβά. Χρειάζονται σοβαρή θεσμική και τεχνική υποδομή ώστε αυτή η «ομοσπονδία» data spaces να λειτουργεί πραγματικά προς όφελος του δημόσιου συμφέροντος και όχι ως μια νέα μορφή κλειστών αγορών.
Data cooperatives και data unions: συλλογική διαχείριση και εργατικά δικαιώματα
Στην ίδια στρατηγική, ο Κανονισμός για τη Διακυβέρνηση Δεδομένων (Data Governance Act) εισάγει τους data cooperatives, συνεταιριστικές δομές που επιτρέπουν σε πολίτες, μικρές επιχειρήσεις και οργανισμούς να ενώνουν τις δυνάμεις τους γύρω από τη διαχείριση των δεδομένων τους. Οι data cooperatives λειτουργούν ως αξιόπιστοι ενδιάμεσοι: βοηθούν τα μέλη τους να μοιράζονται δεδομένα με δίκαιους όρους, να καταλαβαίνουν τι συμβαίνει με τα ψηφιακά ίχνη τους και να συμμετέχουν στα οφέλη που παράγονται.
Παράλληλα, αναδύεται μια πιο «αγωνιστική» διάσταση: τα εργατικά data unions και data trusts που αξιοποιούν τα δικαιώματα πρόσβασης στα δεδομένα (όπως κατοχυρώνονται στον GDPR) ως εργαλείο συλλογικής διεκδίκησης. Οι οδηγοί της Uber στη Γενεύη, με τη στήριξη της PersonalData.IO, ζήτησαν μαζικά πρόσβαση στα δεδομένα τους για να αποκαλύψουν τον πραγματικό χρόνο εργασίας που κατέγραφαν οι αλγόριθμοι. Στη Βρετανία, το Worker Info Exchange συγκροτεί μια συλλογική «δεξαμενή» δεδομένων οδηγών που χρησιμοποιείται σε διαπραγματεύσεις και δικαστικές προσφυγές. Δικαστήρια στην Ολλανδία υποχρέωσαν την Uber να αποκαλύψει δεδομένα που χρησιμοποιούνται για απολύσεις και αξιολογήσεις, αναγνωρίζοντας το δικαίωμα των εργαζομένων σε διαφάνεια απέναντι στην αλγοριθμική διοίκηση.
Με αυτή την έννοια, τα data cooperatives και τα εργατικά data unions μεταφέρουν την ατζέντα από το «δεδομένα ως πρώτη ύλη για την καινοτομία» στο «δεδομένα ως βάση για δημοκρατικό έλεγχο και συλλογική ισχύ». Δεν είναι μόνο τεχνικά εργαλεία, αλλά θεσμοί που μπορούν να αποκαταστήσουν μέρος της ανισορροπίας δύναμης στην οικονομία πλατφορμών.
Το φινλανδικό παράδειγμα και ο ρόλος της MyData
Ένα ενδιαφέρον παράδειγμα εφαρμογής της ευρωπαϊκής στρατηγικής είναι η Data Spaces Alliance Finland. Πρόκειται για μια συμμαχία 22 φορέων – από δημόσιους οργανισμούς και ερευνητικά κέντρα, μέχρι επιχειρήσεις τεχνολογίας και την ίδια τη MyData Global – που συνεργάζονται για την επιτάχυνση της ανάπτυξης data spaces στη Φινλανδία. Στόχος τους είναι να ενισχύσουν την φινλανδική οικονομία δεδομένων, να δοκιμάσουν στην πράξη λύσεις διαλειτουργικότητας και να συνδεθούν αποτελεσματικά με τα πανευρωπαϊκά δίκτυα.
Η συμμετοχή της MyData Global είναι κρίσιμη, γιατί φέρνει στο κέντρο το ανθρώπινο πρόσωπο των data spaces. Η έννοια της MyData μιλά για αυτοδιάθεση πάνω στα προσωπικά δεδομένα, για μοντέλα όπου ο άνθρωπος δεν είναι μόνο «πηγή» ή «πρώτη ύλη», αλλά υποκείμενο με δικαιώματα, επιλογές και προσδοκία οφέλους. Καθώς οι χώροι δεδομένων όλο και περισσότερο επεξεργάζονται προσωπικά δεδομένα (δεξιότητες, κινητικότητα, υγεία, κατανάλωση), ο κίνδυνος να γίνουν απλώς νέες πλατφόρμες συγκέντρωσης εξουσίας είναι υπαρκτός. Η φινλανδική εμπειρία δείχνει ότι μπορεί να υπάρξει άλλος δρόμος: συμμαχίες όπου ο σχεδιασμός data spaces συνδέεται από την αρχή με ανθρώποκεντρικές αρχές, ανοιχτά πρότυπα και δυνατά οικοσυστήματα συμμετοχής.
Ευκαιρίες και προκλήσεις για μια δημοκρατική οικονομία δεδομένων
Τα data spaces, οι data cooperatives και οι εργατικές πρωτοβουλίες γύρω από τα δεδομένα συνθέτουν ένα παζλ που αφορά άμεσα και την Ελλάδα. Από τη μία πλευρά, ανοίγουν σημαντικές δυνατότητες: καλύτερη χρήση δεδομένων στο ΕΣΥ, στην κλιματική πολιτική, στις μεταφορές, στη δημόσια διοίκηση· δυνατότητα για νέες υπηρεσίες Τεχνητής Νοημοσύνης που βασίζονται σε ευρωπαϊκές υποδομές και όχι σε καθαρά ιδιωτικές πλατφόρμες εκτός ΕΕ· νέες μορφές συλλογικής οργάνωσης εργαζομένων και πολιτών γύρω από τα ψηφιακά τους δικαιώματα. Από την άλλη πλευρά, αν αυτά τα σχήματα σχεδιαστούν χωρίς διαφάνεια, χωρίς συμμετοχή και χωρίς προτεραιότητα σε ανοιχτά πρότυπα, κινδυνεύουμε απλώς να μεταφέρουμε την εξάρτηση από μια γενιά κλειστών οικοσυστημάτων σε μια νέα.
Για την κοινότητα του MyData και για πρωτοβουλίες ανοιχτών δεδομένων στην Ελλάδα, το στοίχημα είναι διπλό: αφενός να συμμετέχουμε ενεργά σε ευρωπαϊκά εγχειρήματα όπως τα data spaces, διεκδικώντας ανθρωποκεντρική και δημοκρατική διακυβέρνηση· αφετέρου να στηρίξουμε τη δημιουργία εγχώριων data cooperatives, εργατικών data trusts και άλλων σχημάτων όπου οι ίδιοι οι πολίτες και οι εργαζόμενοι έχουν λόγο στη χρήση των δεδομένων τους. Μόνο έτσι η ευρωπαϊκή στρατηγική για τα δεδομένα θα ξεφύγει από το επίπεδο των τεχνικών υποδομών και θα γίνει πραγματικά εργαλείο για μία δημοκρατική, δίκαιη και ανθρώπινη ψηφιακή οικονομία.
—
Πηγή άρθρου: mydata.org